Nhựa Sơn Ta

Đặc điểm tự nhiên

Cây Sơn Ta tên tiếng Anh là Toxicodendron succecdanea.

Cây Sơn ta lấy nhựa có tên khoa học là Toxicodendron succedanea. Loài cây này được người Pháp phát triển và đưa thành nghề vào những năm đầu thế kỷ XX. Đây là loại cây công nghiệp có giá trị kinh tế cao.

Giá trị kinh tế chủ yếu thu từ nhựa cây. Nhựa Sơn ta là nguồn nguyên liệu quý rất cần thiết cho nhiều ngành công nghiệp và thủ công nghiệp. Nó được sử dụng để làm đồ mỹ nghệ, như sơn, gắn các mặt hàng chắp bằng tre nứa, và các sản phẩm thủ công như đồ thờ, hàng sơn mài, sơn dầu, và sơn tàu thuyền.

Ngoài ra, rễ, lá và vỏ quả của cây Sơn ta còn được dùng để chữa bệnh hen khan, viêm gan mãn tính, và đau dạ dày. Chúng cũng được sử dụng để trị ngã tổn thương, gãy xương, vết thương chảy máu, và lao phổi.

Phân bố

Cây Sơn có thể thích nghi với nhiều vùng đất đai và điều kiện thổ nhưỡng. Ở vùng đồi trung du và miền núi phía Bắc Việt Nam, cây sơn sinh trưởng rất tốt.

Có hai giống cây sơn: sơn giềng (sơn đỏ) và sơn ngái (sơn trắng). Sơn trắng nhiều nhựa hơn, nhưng chất lượng nhựa kém hơn sơn giềng. Ngược lại, sơn giềng có thời gian thu hoạch bền và nhựa tốt hơn sơn ngái.

Mùa vụ

Vào tháng 10, khi quả sơn già và chín, chúng chuyển từ màu xanh sang trắng. Người ta thu hoạch và phơi khô quả, sau đó đến mùa trồng sơn, giã bỏ lớp cùi ngoài để lấy hạt gieo.

Mùa trồng sơn có hai vụ: vụ xuân bắt đầu gieo từ tháng 3 đến tháng 5, và vụ thu gieo vào tháng 9, 10. Mật độ trồng sơn tùy thuộc vào độ phì nhiêu của đất. Ở nơi đất tốt, khoảng cách trồng cây là 2-2,5 m; còn ở đất xấu chỉ cần 1,5-2 m. Thường mỗi sào trồng từ 150-200 cây.

Phương pháp lấy nhựa

Sau khi trồng từ 2-3 năm, cây sơn bắt đầu thu hoạch. Năm đầu, chích một phía cây, gọi là “cắt mặt một”. Năm sau, chích thêm phía đối diện, gọi là “mở mặt cội”.

Khi cắt, cần tính khoảng cách giữa các vết cắt sao cho cách nhau 8-10 cm. Miếng cắt có hình chữ V, và lưỡi dao cần nghiêng 5-10 độ lên phía trên. Điều này giúp nhựa chảy vào thân cây, gom lại ở điểm giao của chữ V và chảy vào chai hứng dưới mà không tràn ra ngoài.

Vết cắt phải rất mỏng, khoảng 1 mm. Cắt mỏng giúp nhựa chảy lâu và chất lượng tốt hơn. Ngược lại, vết cắt dày sẽ nhanh hết và chất lượng nhựa kém.

Thời gian lấy nhựa

Thời điểm chích nhựa sơn phải tránh trời mưa, nắng to. Gặp trời mưa nhựa sơn sẽ dễ bị chảy tràn ra không tập trung vào vỏ, nhựa thu về cũng thiu, thối không để được lâu. Ngược lại nếu gặp nhiệt độ cao sẽ làm khô miếng cắt và nhựa trong vỏ chai. Vì vậy, thời điểm chích chủ yếu từ 1-2 giờ đến 7-8 giờ sáng, trút nhựa vào tầm 9-10 giờ, nếu gặp ngày nắng to mọi công việc phải kết thúc trước 9 giờ sáng, nên người cắt sơn phải dùng đèn, đi cắt từ lúc gà gáy. Sự vất vả này cũng là nguyên nhân khiến cây sơn dễ trồng nhưng khó phát triển rộng rãi. Năng suất của cây Sơn đạt khoảng 4 tạ/ha/năm.

Công dụng

Sơn là cây công nghiệp lấy nhựa để phục vụ sản xuất công nghiệp, gia dụng.

Dù sản xuất đồ mộc, nhiều đồ gia dụng người ta đã đưa ra nhiều loại keo công nghiệp để gắn kết, sơn phủ rất nhanh, rẻ, nhưng độ bền, độ đẹp khó có loại nào sánh được với sơn ta. Sơn ta ngoáy kỹ, trộn với cám cưa dây nhỏ làm chất keo gắn kết các mộng gỗ, chỗ giáp nối một số đồ gia dụng coi như vĩnh viễn không lo tụt, biến dạng. Đặc biệt sơn ta chế biến làm quang dầu, làm sơn mài tạo ra tranh, sơn phủ gỗ đến giờ chưa có loại sơn công nghiệp nào thay thế.

Ngoài ra sơn ta còn được dùng nhiều trong lĩnh vực sản xuất đồ mỹ nghệ rất được các nước phát triển ưa chuộng.

Chất lượng và cung cấp