Hạt Sở

Đặc điểm tự nhiên:

         Mô tả cây

• Cây sở là một cây nhỏ, cao chừng 5-7m, lá không rụng, hầu như không cuống, hình mác thuôn hay hình trứng thuôn dài, đầu nhọn, phía cuống hơi hẹp lại, phiến lá dai, nhấn, mép có răng cưa, dài 3-6cm, rộng 1,5-3cm. Hoa mọc ở nách hay ở ngọn, tụ từng 1 đến 4 cái, màu trắng, đường kính 3,5cm. Quả nang, đường kính 2,5- 3 cm, hơi có lông, đính tròn hay hơi nhọn, thành dày, có 3 ngăn, mớ dọc theo ngăn, mỗi ngãn có 1 đến 3 hạt có vò neoài cứng, lá mầm dày, chứa nhiều dầu.

·       Phân bố, thu hái và chế biến

• Cây dầu sở được trồng nhiều nhất ở tỉnh Nghệ An, Lạng Sơn, Cao Bằng, Quảng Ninh rồi đến các tỉnh khác có ít hơn như Phú Thọ, Hà Giang, Thanh Hóa, Hà Tĩnh đến cả những tỉnh Quảng Bình, Quáng Trị, Thừa Thiên cũng có mọc. Có một số nơi có cây sở mọc hoang.
• Sở còn mọc và được trồng ở các nước khác như Nhật Bản, Trung Quốc, Ấn Độ, Miến Điện.
• Muốn trồng sở cần chọn những đất nham thạch (schisteux), cát và đất thó, có độ dốc, hình như cây rất sợ nước đọng, do đó những ven hồ ao, những bãi ẩm cây không mọc được. Nó còn đòi hỏi độ ẩm cần thiết của không khí và tránh những nơi có gió hanh. Thường trồng xen kẽ với cây chè và cây sơn. Cuối tháng 2 vào mùa mưa phùn, người ta vùi hạt sâu chừng 3- 4cm, cần chọn những hạt vừa thu hái trong mùa vừa qua. Thường trồng theo những hàng cách nhau 6m và mỗi cây trôn mỗi hàng lại cách nhau chừng 4,5 đến 5m, nếu trồng xen kẽ với sơn thì mỗi hàng cách nhau 4 cây sơn, trên mỗi hàng mỗi cây lại cách nhau 3 cây sơn. Sau 4 năm cây đã cao 1,8-2m, sau 6 năm bất đầu thu hoạch được quả thì cây cao chừng 3m. Cây 8 tuổi cao chừng 4,5-5m và cho chừng 8 đến 10kg quả, vào năm thứ 15 là năm cho thu hoạch cao nhất, cây sở cho chừng 40kg quả. Cây lúc này có dáng rất đặc biệt, đứng xa cũng nhận được dáng hơi hình cầu của tán cây. Mùa hoa tháng 11-12, quả chi chín và thu hái vào tháng 9-10 năm sau. Thưòng cây sở cho 2 năm thu hoạch cao thì 1 năm lại thu hoạch thấp. Nếu đong bằng lít thì 2 năm thu hoạch cao chừng 90 lít quả thì năm thấp chỉ được 20 lít. Việc chăm sóc hầu như rất ít, chỉ mấy năm đầu cần làm cỏ, nhưng thường chăm sóc cho chè và sơn là chủ yếu, còn cây sở ít đòi hỏi hơn. Thường 100 kg quả cho chừng 50kg nhân hạt và 100 kg hạt cho chừng 15-20 lít dầu và chừng 80-85kg bã khô sở.

 

          Thành phần hóa học

• Trong lá có chứa 0,4-1% tinh dầu. Tỷ trọng ở 21° là 1,061, thành phần chủ yếu của tinh dầu là eugenol, tỷ lệ đạt tới 95-96%.
• Trong hạt có chứa chừng 58 đến 60% chất dầu lỏng, màu nâu vàng nhạt hay vàng rơm, mùi nhẹ dế chịu; tỷ trọng ở 150 C là 0,900, không tan trong cồn 950, độ axit biểu thị bằng axit oleic là 2,876g trong 1kg dầu.
• Từ khô sỏ, F. Guichard và Bùi Đình Sang đã chiết được 28% saponozit có phản ứng trung tính của những sapotoxin. Sapotoxin này màu vàng nhạt, tan trong nước, trong cồn 900, trong cồn metylic, không tan trong cồn tuyệt đối và cồn amylic nguội nhưng tan trong cồn nóng. Thủy phân cho fructoza và một sapogenin chảy ở 238-245°C.

          Tác dụng của dầu sở

• Quả sở được dùng để ép lấy dầu. Dầu sở dùng làm thực phẩm dầu ăn hàng ngày rất nhiều dưỡng chất tốt cho cơ thể mà khó có loại dầu ăn nào sánh kịp. Các thành phần có trong dầu sở đã được phân tích và khẳng định còn tốt hơn cả dầu Oliu.
• Dầu sở được người dân Châu Âu và người Trung Quốc, Nhật Bản rất ưa chuộng mặc dù giá thành cao so với các loại dầu ăn khác.
• Ăn dầu sở hàng ngày rất tốt cho người huyết áp cao, tim mạch, ăn kiêng, những người bị bệnh về tiêu hóa, đường ruột…Người dân tại những vùng trồng cây sở thì 100% sẽ dùng dầu sở ăn hàng ngày thay cho các dầu ăn khác.
• Bên cạnh đó dầu sở còn làm mỹ phẩm làm đẹp, dưỡng da, xà phòng, thắp đèn, chữa ghẻ lở.

Khô dầu sờ dùng làm phân bón, thuốc trừ sâu, trừ giun đất, không thể dùng cho súc vật ăn được vì có độc. Khô dầu sở còn có thể dùng làm nguyên liệu để chiết saponozit dùng trong nhưng kỹ nghệ khác